سوءتغذیه به چه معناست؟ علائم و انواع آن

سوءتغذیه عدم تعادل بین مقدار غذا و مواد مغذی موردنیاز بدن و مقدار واقعی مصرف شده است. شاید تعجب کنید اما عدم تعادل که اغلب با تغذیه نامناسب همراه است، می‌تواند به دلیل مصرف بیش از حد مواد مغذی نیز باشد.

متاسفانه مشکل سوءتغذیه تنها به کشورهای توسعه نیافته ختم نمی‌شود و در کشورهای درحال توسعه نیز دیده می‌شود. علت آن نیز می‌تواند روش تغذیه ای اشتباه، غذاهای ناسالم و یا عدم دسترسی کافی به غذا باشد. در این مقاله توضیح می‌دهیم چه پیامد سوءتغذیه چه چیزی می‌تواند باشد و باید در قبال آن چه کرد.

چه کسانی بیشتر دچار سو تغذیه می‌شوند؟

همانطور که گفتیم سوءتغذیه می‌تواند ناشی از تغذیه اشتباه یا کمبود برخی از مواد غذایی باشد که این دومورد در برخی گروه‌های خاص بیشتر دیده می‌شود.

بارداری

مصرف کافی مواد مغذی برای رشد و نمو مناسب جنین ضروری است. کمبود اسیدفولیک در بارداری می‌تواند منجر به نقص‌های مادرزادی جدی شود و خطرزایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد را افزایش دهد.

سن اطفال

کمبود شدید مواد غذایی می‌تواند منجر به وضعیتی به نام ماراسما در کودکان شود که با اندامی لاغر و کاهش رشد مشخص می‌شود. واردکردن مقدار کافی کالری، اما با کمبود پروتئین، می‌تواند منجر به کواشیورکور شود، بیماری که با ادم (احتباس آب)، بزرگ‌شدن کبد، بی‌تفاوتی و تأخیر در رشد مشخص می‌شود.

کمبود و ویتامین‌های خاص می‌تواند به تشکیل استخوان و بافت آسیب برساند. برای مثال، کمبود ویتامین D می‌تواند به تشکیل استخوان آسیب برساند و باعث راشیتیسم شود. حدود یک‌سوم مرگ‌ومیر کودکان در سراسر جهان به سوءتغذیه نسبت داده می‌شود. در کشور‌های درحال‌توسعه، برخی از علل اصلی سوءتغذیه، کمبود مواد غذایی و وجود انگل‌های روده است. از سوی دیگر، در کشور‌های صنعتی، آن را به یک رژیم غذایی ضعیف از نظر مواد مغذی و نامتعادل نسبت داد.

بیماری حاد

جراحی، سوختگی‌های شدید، عفونت‌ها و تروما می‌توانند به طور چشمگیری نیاز‌های تغذیه‌ای کوتاه‌مدت را افزایش دهند. افراد مبتلا به سوءتغذیه ممکن است سیستم ایمنی بدن را به خطر بی اندازند و پیش‌آگهی بدتری داشته باشند. در این موارد، زمان بهبودی طولانی‌تر است و معمولاً مدت‌زمان بستری طولانی‌تر است. به همین دلیل، بسیاری از پزشکان وضعیت تغذیه بیماران بستری را بررسی می‌کنند. بیمارانی که تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند هم قبل از جراحی و هم در طول بستری شدن در بیمارستان به طور مکرر تحت‌نظر قرار می‌گیرند.

بیماری‌های مزمن

می‌تواند با افزایش ازدست‌دادن یا تقاضا برای مواد مغذی یا با سوء جذب همراه باشد. سوء جذب اغلب نتیجه بیماری‌های مزمن مانند بیماری سلیاک، فیبروز کیستیک، نارسایی پانکراس و کم‌خونی خطرناک است. افزایش ازدست‌دادن مواد مغذی در عوض ممکن است نتیجه بیماری مزمن کلیوی، اسهال و خونریزی باشد. گاهی اوقات، حتی درمان‌ها می‌توانند به کاهش مصرف مواد مغذی منجر شوند، برای مثال، به دلیل کم‌اشتهایی، مشکل در بلع یا حالت تهوع، مانند بیماران سرطانی و تحت درمان شیمی‌درمانی. افراد معتاد به الکل و مواد مخدر ممکن است از سوء جذب و در نتیجه سوءتغذیه رنج ببرند.

افراد مسن

 معمولا افراد مسن به کالری کمتری نیاز دارند، اما همچنان به دریافت مواد مغذی کافی نیاز دارند. یا این وجود، آن‌ها اغلب تحت‌تأثیر آسیب‌شناسی / شرایط بالینی قرار می‌گیرند که ظرفیت جذب آن‌ها را کاهش می‌دهد یا اختلالاتی که به‌نوعی مصرف تغذیه آن‌ها را تغییر می‌دهد. علاوه بر این، آن‌ها ممکن است مشکلات بیشتری در تهیه غذا داشته باشند و بنابراین تمایل به داشتن رژیم غذایی نه‌چندان متنوع دارند. اغلب افراد مسن به دلیل کاهش حس چشایی و/یا مشکلات در جویدن یا بلع، اشتها ندارند.

انواع مختلف سوءتغذیه

کمبود تغذیه‌ای ناشی از یک رژیم غذایی نامناسب هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی. سوءتغذیه در انواع مختلف با علائم و پیامد‌های بسیار متفاوت یافت می‌شود.

سوءتغذیه یک وضعیت کمبود مواد مغذی به دلیل عدم تعادل در وضعیت تغذیه است، یعنی آن شرایط بیولوژیکی خاص که توسط رابطه بین نیاز به مواد مغذی و دریافت واقعی آن‌ها ایجاد می‌شود.

بنابراین، برخلاف تصور بسیاری، واژه سوءتغذیه تنها به معنای رژیم غذایی ضعیف از نظر کمی نیست، بلکه به معنای رژیم غذایی باکیفیت پایین نیز هست. به طور خاص، رژیم غذایی کم ویتامین، پروتئین و مواد معدنی منجر به سوءتغذیه می‌شود، درحالی‌که پرخوری می‌تواند منجر به تغذیه بیش از حد شود.

سوءتغذیه پیامد شدید یک وضعیت طولانی‌مدت است. از سوی دیگر، سوءتغذیه بیش از حد، عدم تعادل شدید بین انرژی دریافتی و کالری مصرفی است.

سوءتغذیه را می‌توان باتوجه‌به علل خاصی که منجر به وضعیت کمبود تغذیه شده است نیز طبقه‌بندی کرد.  

یک طبقه‌بندی بیشتر از سوءتغذیه، انواع درشت مغذی‌هایی را که بدن فاقد آنهاست در نظر می‌گیرد. بسته به دریافت ناکافی یک یا چند عنصر از جمله کالری، پروتئین، ویتامین یا نمک‌های معدنی، در مورد سوءتغذیه پروتئین – انرژی، سوءتغذیه ویتامین و سوءتغذیه بانمک صحبت خواهیم کرد.

سوءتغذیه پروتئین – انرژی

این یک کمبود انرژی به دلیل کمبود تمام درشت مغذی‌ها و بسیاری از به‌اصطلاح ریز مغذی‌ها است. اگر ناشی از تغذیه ناکافی باشد، می‌تواند اولیه باشد یا اگر ناشی از بیماری‌هایی باشد که منجر به سوءتغذیه می‌شود.

سوءتغذیه ویتامینی

کمبود طولانی‌مدت ویتامین در بدن ما علت این نوع سوءتغذیه است. به طور خاص، کمبود نسبی ویتامین هیپوویتأمینوز نامیده می‌شود، درحالی‌که کمبود کل به‌عنوان ویتأمینوز تعریف می‌شود. اما سوءتغذیه ویتامین می‌تواند به دلیل زیاده‌روی نیز باشد. اگرچه بسیار نادرتر از نقص است، اما مواردی از تجمع بیش از حد ویتامین‌‌های محلول در چربی در بافت‌ها و در نتیجه مسمومیت شدید وجود دارد.

سوءتغذیه بانمک

کمبود ریز مغذی‌های ضروری مانند نمک‌های معدنی نیز می‌تواند منجر به سوءتغذیه شود. برای مثال، کمبود کلسیم می‌تواند به دلیل رژیم غذایی بیش از حد پروتئین و کمبود ویتامین D باشد. از سوی دیگر، کمبود آهن اغلب نتیجه رژیم‌های غذایی ضعیف در هر دو غذا است که حاوی مقادیر زیادی از هر دو ویتامین است. C و باعث جذب آن می‌شود.

علائم و نشانه‌ها سو تغذیه چیست؟

سوءتغذیه اغلب به‌کندی و در طی ماه‌ها یا سال‌ها ایجاد می‌شود. مصرف تدریجی ذخایر بدن شامل تغییر تدریجی در سطح سلولی فرایندهای بیوشیمیایی و همچنین کاهش توانایی بدن برای مبارزه با عفونت‌ها می‌شود. باگذشت زمان، علائم زیادی ممکن است ایجاد شود، از جمله:

• در کودکان، تأخیر در رشد و نمو، تورم شکم، بی‌تفاوتی
• کم‌خونی
• کاهش وزن، کاهش توده عضلانی و ضعف
• خشکی پوست
• ادم
• تغییر رنگ مو
• ناخن‌های شکننده و بدشکل (قاشقی شکل)
• اسهال مزمن
• آهسته ترمیم زخم
• درد در استخوان‌ها و مفاصل
• تغییر در حالت هوشیاری، گیجی و تحریک‌پذیری
• گواتر (تیروئید بزرگ شده)

کمبود مواد مغذی خاص می‌تواند علائم مشخصی ایجاد کند. به‌عنوان‌مثال، کمبود ویتامین B۱۲ می‌تواند منجر به گزگز، بی‌حسی و سوزش در دست‌ها و پا‌ها (به دلیل آسیب عصبی) شود. کمبود ویتامین A می‌تواند باعث شب‌کوری و افزایش حساسیت به نور شود. کمبود ویتامین D می‌تواند باعث درد و ناهنجاری استخوان یا استئومالاسی شود. شدت علائم بستگی به‌شدت و مدت کمبود دارد. برخی تغییرات، مانند تغییرات در استخوان‌ها و اعصاب، می‌توانند برگشت‌ناپذیر باشند.

برای درمان سوءتغذیه چه کنیم؟

گزینه‌های درمانی برای درمان سوءتغذیه عبارت‌اند از:

پرکردن مواد مغذی ازدست‌رفته، مصرف غذا‌های غنی از مواد مغذی موجود، مصرف مکمل‌ها برای کمبود‌های خاص. در افراد دچار سوءتغذیه شدید، مهم است که ادغام مجدد به‌تدریج انجام شود تا بدن قبل از رسیدن به سطح بالاتر، تا رسیدن به حالت طبیعی، زمان داشته باشد تا با وضعیت تغذیه‌ای جدید سازگار شود.

نظارت منظم بر بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن که باعث سوء جذب یا ازدست‌دادن پروتئین‌ها یا مواد مغذی می‌شود. پس از رفع نواقص، فرد باید تحت‌نظر باشد تا از هرگونه عود بیماری جلوگیری شود.